Czasopismo Ziemia Kaliska

Rajmund Jankowski

Dzieje prasy kaliskiej

Warunki powstawania pism

Tradycje prasy kaliskiej sięgają czasów napoleońskich, kiedy to pojawiły się paraprasowe druki ulotne zawierające publikacje dziennikarskie. W grudniu 1806 r. krążyła po Kaliszu w odbitkach ręcznych ulotka wzywająca do powstania na terenie Wielkopolski zredagowana przez Jana Henryka Dąbrowskiego i Józefa Wybickiego wraz z sprawozdaniem z frontu walk na terenie Prus. W miarę upływu czasu pojawiło się więcej ulotek o wzbogaconej treści, między innymi zawierały informacje z pola walk, rozkazy dowódców, akty nominacyjne dowódców okręgów wojskowych z terenu wyzwolonych ziem polskich.

W 1808 r. ukazał się pierwszy numer „Dziennika Departamentu Kaliskiego", pisma oficjalnego władz departamentalnych. Urzędowy charakter gazety sprawił, że główne miejsce zajmowały w niej wiadomości dotyczące zarządzeń władz, artykuły poświęcone sprawom związanym z życiem miasta a także miejscowe ciekawostki. Kres pismu położyły klęski Napoleona w 1814 r. i likwidacja Księstwa Warszawskiego.

Niejako kontynuatorem tradycji poprzednio wymienionego pisma był„Dziennik Urzędowy Województwa Kaliskiego", ukazujący się w latach1816—1839. Tytuł ten poza częścią urzędową zawierał artykuły traktujące o różnych aspektach życia miasta i okolicy.

Od 1840 r. ukazywał się w mieście „Dziennik Urzędowy Guberni Kaliskiej". Pismo to w porównaniu do poprzednich miało szersze ramy publicystyczne. Posługiwało się własną siecią korespondentów, którzy nadsyłali informacje z zagranicy i ziem polskich. Czytelnicy znajdowali w gazecie relacje z różnych uroczystości dworu carskiego i władz gubernialnych, a także przedruki z prasy ukazującej się w Królestwie Polskim. Szerszy był zakres tematyki lokalnej.

Dopiero w roku 1830, w okresie poprzedzającym wybuch Powstania Listopadowego pojawiła się inicjatywa wydawania w Kaliszu gazety niezależnej. Miały to być „Rozmaitości Kaliskie", jednak inicjatywa patriotów zahamowana została skomplikowaną sytuacją polityczną. Dopiero 5 grudnia 1930 r., już w okresie powstania udaje się wydać w Kaliszu pierwszy numer „Dziennika Wielkopolskiego", cieszącego się dużą poczytnością.

Najbardziej prężnym pismem kaliskim okresu zaborów był „Kaliszanin", ukazujący się w latach 1870—1892. Dziennik był centralnym pismem guberni kaliskiej, o wysokim poziomie dziennikarskim i graficznym. Wśród kilku dziennikarzy czołową postacią był Adam Chodyński, historyk, piszący w radykalny sposób o wielu sprawach społecznych i politycznych. Debiutowała tu Maria Konopnicka. Właścicielem pisma był Otto Hindemith, zasłużony dla sprawy polskiej obywatel kaliski. Jego poczynania na tym polu kontynuował z powodzeniem jego syn Karol Oswald Hindemith.

Zasługą „Kaliszanina" był współudział w kształtowaniu życia społecznego i kulturalnego regionu, w tworzeniu polskich organizacji i instytucji kulturalnych. Pomimo różnych represji ze strony ówczesnego gubernatora Hurki pismo kontynuowało wielką pracę na rzecz utrzymania polskości w dobie wzmożonej rusyfikacji. Te względy spowodowały zamknięcie gazety 4 sierpnia 1982 r.

Decyzja ta jeszcze bardziej uaktywniła kaliskie środowisko działaczy niepodległościowych, którzy natychmiast rozpoczęli starania o wydawanie polskiej gazety. Dzieła podjął się kaliski adwokat Józef Radwan wraz z innymi dwoma adwokatami Rymarkiewiczem i Zawadzkim i historykiem Alfonsem Parczewskim. Nowy gubernator Daragan, bardziej liberalny w swym postępowaniu z Polakami od poprzednika, wyraził zgodę na druk nowej gazety polskiej, pn. „Gazety Kaliskiej", której pierwszy numer ukazał się w styczniu 1893 r. Sankcje władz gubernialnych wobec gazety były znaczne, między innymi kilkakrotnie ją zawieszano, karano grzywnami, stosowano zakaz druku płatnych ogłoszeń, nakazywano zmiany w obsadzie redakcyjnej pisma. Pismo początkowo nie posiadało serwisu telegraficznego a zawierało takie działy jak: z miasta i okolicy, korespondencje, echa kaliskie, pogadanki naukowe i oświatowe, z sądu. ze spraw ekonomicznych, kronikę rolniczą i handlową. Od 1905 r. gazeta uzyskała zezwolenie na drukowanie wiadomości politycznych, artykułów społeczno-ekonomicznych i kroniki miasta, a i wreszcie po uzyskaniu koncesji wydawniczej z Petersburga umieszczania felietonów społecznych, artykułów historycznych i ilustracji. W okresie Rewolucji 1905 r. pismo ulegało kilkakrotnie konfiskacie za zamieszczanie relacji z wydarzeń rewolucyjnych na terenie Rosji i Królestwa. W okresie pierwszych lat I wojny światowej i wskutek wyjazdu J. Radwana do Rosji zaniechano wydawania „Gazety Kaliskiej" w latach 1914—1916, a następnie wychodziła do ostatnich dni niepodległości do 31 sierpnia 1939 r., chociaż z uszczuplonym serwisem lokalnym po przejściu pisma w 1933 r. na mutacje prasy warszawskiej.

W okresie wypadków rewolucyjnych 1905—1907 w Kaliszu ukazywał się nielegalnie "Kaliski Kurierek Robotniczy", organ miejscowych komórek PPS. Pismo drukowane u Jakuba Kohna, zawierało wiadomości z Kalisza, serwis krajowy a także powieść w odcinkach, ogłoszenia reklamowe firm i drobne. Jeszcze podczas ostatnich dni I wojny światowej ukazał się w Kaliszu dziennik o tytule „Kurier Powszechny", zawierający obszerne informacje z frontu wojny. Bogaty był też serwis polityczny, jak również wiadomości o tworzeniu się na ziemiach polskich pierwszych zrębów władzy. Z inicjatywy miejscowej burżuazji, ziemiaństwa i kleru zaczyna się od 18 września 1921 roku ukazywać tygodnik „Głos Kaliski". Pismo skierowane było głównie przeciwko wpływowej i bogatej grupie Żydów. Od 1926 r. „Głos Kaliski" ukazywał się jako dziennik, w mutacji „Warszawskiej Gazety Codziennej".

W drugiej połowie 1922 r. Artur Sowadski rozpoczął wydawanie tygodnika sympatyzującego z miejscowym PPS. „Przeglądu Kaliskiego". Każdy kolejny numer pisma zawierał informacje z działalności komórek PPS, związków zawodowych, bogaty serwis informacji politycznych połączonych z odpowiednimi aktualnymi komentarzami a także kroniką miasta, informacje z dziedziny kultury i oświaty oraz sportu.

W latach 1922—1929 pojawił się na kaliskim rynku prasowym „Goniec Kaliski", związany z silnymi ośrodkami endeckimi w Poznaniu i Ostrowie a tutaj dążącymi mocno do rewindykacji województwa kaliskiego.

W 1922 r. pojawiły się dwa miesięczniki, organy miejscowych władz samorządowych: „Gazeta Urzędowa Wydziału Powiatowego" i „Kaliskie Wiadomości Samorządowe". Oba pisma zawierały zarządzenia władz administracyjnych, sprawozdania z posiedzeń rady miejskiej i wydziału powiatowego, informacje z miejscowego rynku i giełdy oraz ogłoszenia reklamowe i obwieszczenia władz.

W pierwszych latach powojennych pojawiły się pisma szkolne, młodzieżowe i harcerskie, wydawane przez szkoły, drużyny harcerskie o małych nakładach, skierowane dla określonego czytelnika. W pismach tych stawiali pierwsze kroki literackie znani później pisarze (Stefan Otwinowski), poeci (Dymitr Senatorski), dziennikarze i politycy.

W Gimnazjum im. T. Kościuszki młodzież wydawała miesięcznik „Świt". W Gimnazjum im. A. Asnyka koło literackie Kalina wydawało pisemko szkolne „Sztubak". W pobliskim Opatówku, w Seminarium Ochroniarskim młodzież wydawała „Nasze Pisemko". W Liskowie w Państwowym Seminarium Nauczycielskim ukazało się pismo szkolne „Liskowiak". Pierwszym pismem harcerskim, które znalazło się na rynku wydawniczym był „Wywiadowca", któremu od 1922 r. patronował Karol Sługocki.

Poprzez prasę szerokie pole oddziaływania na miejscowe społeczeństwo znalazły koła katolickie, które w mieście wydawały gazety parafialne, ogólnodostępne i młodzieżowe. Wiodącą rolę w ruchu wydawniczym odegrał ks. Jan Bekier. Ukazało się wówczas „Echo Katolickich Stowarzyszeń Młodzieży Polskiej", „Wiadomości Parafialne Kokanina", „Ziarno" i inne.

W latach 1930—1932 pojawił się miesięcznik kulturalny „Ziemia Kaliska", uchodzący za wybitne pismo tego rodzaju w tzw. Polsce prowincjonalnej. Jego wydawcą był Telesfor Wolff, a redaktorem Władysław Kwiatkowski. Miesięcznik skupił wokół siebie wybitnych ludzi związanych z Kaliszem, których ambicją było kultywowanie regionalizmu, tradycji historycznych miasta i okolicy.

W latach trzydziestych pojawiło się wiele nowych dzienników i tygodników, których żywot był krótki. Były to gazety o różnorakim zabarwieniu politycznym, przeważnie mutacje pism centralnych. Jednak trzeba podkreślić, że świadczyło to o prężności miejscowego środowiska wydawniczego. Z kilku powstałych wówczas gazet najbardziej poczytnymi były „Express Kaliski", „ABC Kaliskie" i „Echo Kaliskie Ilustrowane". „Express Kaliski" wszedł na rynek kaliski w 1925 r., jako mutacja „Expressu Warszawskiego". Była to popołudniówka. tzw. prasy czerwonej, zawierający wiele ciekawych, krótkich wiadomości, przeważnie o sensacyjnej treści. „Express" wydawała rodzina Piotrowskich, od lat związana z tradycjami wydawniczymi. Dzięki staraniom Wiktora Roszczewskiego od 1927 r. rozpoczął ukazywać się na terenie Kalisza dziennik koncernu prasowego „ABC" z tytułem "ABC Kaliskie". Była to gazeta o tendencjach narodowych, zawierająca szereg artykułów o akcencie antyżydowskim. Największym wzięciem czytelników cieszyło się „Echo Kaliskie Ilustrowane", dziennik związany z łódzkim koncernem prasowym „Echo". Wydawcą kaliskiego „Echa" był Józef Pietrzycki. Bogaty w różnorodne treści prasowe dziennik, osiągnął kilkutysięczne jednorazowe nakłady.

Wiele pism kaliskich stanowiło organy prasowe partii politycznych. Aktywne środowisko kaliskiej endecji w latach trzydziestych wydawało kilka pism. Obok wspomnianego „ABC", wydawano „Ogniwo" i „Samoobronę Narodu" oraz „Pokrzywy". Były to pisma skierowane na określony rynek, do określonego czytelnika. Zasięg ich oddziaływania obejmował cały kraj. Tutaj w Kaliszu na bazie takich kosztów wydawniczych robiono gazety z artykułami nadsyłanymi od redaktorów z innych ośrodków krajowych. Wielokrotnie pisma miały niski poziom wydawniczy i niewielki nakład, jak w przypadku „Pokrzyw".

Problematyka społeczna stanowiła margines materiału prasowego, natomiast oceny dokonywane w tych pismach były jednostronne, tendencyjne, starające się wielokrotnie podsycać waśnie narodowościowe, szczególnie skierowane przeciwko zamieszkałej w Kaliszu ludności żydowskiej. Treści wielu numerów zawierały brukowe wiadomości z Kalisza i innych miast polskich, godzące w dobre imię wielu obywateli.

Przez dwa lata OKW PPS w Kaliszu posiadał swój organ prasowy w postaci „Robotnika Kaliskiego". W 1927 r. Mieczysław Michalski rozpoczął wydawać „Robotnika Kaliskiego", jako mutację organu CKW PPS „Robotnika". Pismo skierowane do klasy robotniczej walczyło o interesy swojej partii, branżowych związków zawodowych, stanowiło jakby kontynuację „Przeglądu Kaliskiego". Trzeba podkreślić, że partie robotnicze w Kaliszu pomimo silnego środowiska robotniczego nie potrafiły stworzyć stałego organu prasowego, korzystając z usług prasy partyjnej większych ośrodków, szczególnie Łodzi i Warszawy.

Licznie zamieszkałe w Kaliszu i okolicy mniejszości narodowe potrafiły w szybkim czasie zorganizować sobie własną prasę. Szczególnie podkreślić należy aktywne środowisko żydowskie. Było to konieczne, z tych względów, że społeczność ta żyjąca w swoim zamkniętym kręgu narodowościowym, językowym, kulturalnym i wyznaniowym, w większości słabo posługująca się językiem polskim a i ze wzglądów politycznych nie mogła należeć do odbiorców prasy polskiej. Przeważały i interesy burżuazji i kupców żydowskich w rywalizacji z polskimi konkurentami. Prasa żydowska okresu 1918—1939 obejmowała 12 tytułów, z których najpoczytniejszymi były tygodniki" „Kaliszer Leben", „Kaliszer Unser Express", „Kaliszer Folksblatt". Gazety kaliskie drukowano w języku jidysz i hebrajskim a zastanawia ich brak w języku polskim.

Nieliczna stanica ukraińska w Kaliszu, zadomowiona od pierwszych lat niepodległości w II Rzeczypospolitej, wydawała dla własnej społeczności na terenie całego kraju dwa czasopisma — „Tabor" i „Za Derżawnist". Pierwsze skierowane było do szerokich warstw wojskowych ukraińskich, drugie — to elitarny rocznik o charakterze wojskowo-historycznym przeznaczony dla grupy wyższych oficerów. W obu pismach pisali wojskowi i urzędnicy.

Czytelnictwo prasy w Kaliszu nie ograniczyło się nigdy do pism ukazujących się tylko w Kaliszu. Czytano, prenumerowano i kolportowano tytuły prasy centralnej: warszawskie, poznańskie, łódzkie i innych ośrodków krajowych. Najbardziej przekonującym przykładem może być prasa okresu po II wojnie światowej. Okupant w roku 1945 pozostawił wyeksploatowany sprzęt i urządzenia poligraficzne, wyemigrowało lub zaginęło w czasie wojny wielu znakomitych kaliskich drukarzy. Przyszło więc odbudowywać w nowej rzeczywistości nową bazę poligraficzną i tworzyć w Kaliszu prasę, ważny element propagandowy w okresie ostrej walki politycznej. Pojawienie się w mieście informatorów w połowie 1945 r. spotkało się z żywą reakcją społeczeństwa. Były to gazety w formie plakatów o treściach politycznych, ukazujące się z różnych okazji społecznych i kulturalnych, w okresie kampanii wyborczych, akcji pomocy repatriantom, nacjonalizacji przemysłu, realizacji reformy rolnej. Wydawcami był Magistrat-Urząd Informacji i Propagandy. Gazetki drukowano w Drukarni Ziemi Kaliskiej. Zaczątkiem stałej prasy kaliskiej okresu powojennego było pojawienie się na rynku w mieście i powiecie „Głosu Wielkopolskiego", pierwszej gazety polskiej na terenie Wielkopolski, z samodzielnym działem kaliskim. Materiały kaliskie zawierały szereg materiałów o życiu miasta, o codziennych kłopotach jego mieszkańców, przezwyciężaniu pierwszych trudności, wiele publikowano listów i korespondencji mieszkańców miasta i okolicy. Próbą stworzenia stałej gazety kaliskiej było jednorazowe wydrukowanie w drukarni ostrowskiej w początkach 1946 r. „Głosu Kaliskiego".

1 września 1946 r. narodził się „Kurier Kaliski", którym kierował od pierwszego do ostatniego numeru (do 31 stycznia 1949) Józef Wojtyś. Stale współpracowali z redakcją: Tadeusz Kaczmarek, miejscowy reporter i współpracownik „Słowa Powszechnego", Krystyna Jaskulska, Eligiusz Walczak i Leon Michalski.

Od 1948 r. pojawiła się na kaliskim rynku prasowym „Gazeta Kaliska", organ PZPR, jako mutacja ukazująca się od grudnia 1948 r. Gazety Poznańskiej. Jedna kolumna gazety poświęcona była wyłącznie sprawom Kalisza i powiatu. Oprócz spraw dotyczących bieżących spraw miasta, młodzieżowych. działalności związków zawodowych, relacjonowano wyniki pracy publikowano relacje z życia organizacji społeczno-politycznych, kaliskich przedsiębiorstw przemysłowych, handlu i rolnych, zamieszczano artykuły na tematy kulturalne, oświatowe a także poruszano tematykę wsi.

W roku 1958 z datą majową, a faktycznie z dwumiesięcznym opóźnieniem ukazał się pierwszy numer miesięcznika „Ziemia Kaliska", pisma które stało się tygodnikiem całego województwa. W 1976 r. przeniesiono redakcję „Południowej Wielkopolski" do Kalisza, tworząc silny miejski ośrodek prasowy, gdyż działają tu również oddziały „Gazety Poznańskiej", PAP, „Głosu Wielkopolskiego" i innych pism regionalnych i centralnych.

W pracy redakcji pism prowincjonalnych, do których należały pisma kaliskie wyodrębnić można dwa okresy. Pierwszy to okres samodzielności pism i dość rozbudowanego warsztatu dziennikarskiego. Drugi odnosi się do wąskiego, miejscowego działu w ramach mutacji pism centralnych. Do odzyskania niepodległości po I wojnie światowej redakcje pism kaliskich posiadały skromne zespoły redakcyjne, oparte głównie na wydawcy, który pełnił równocześnie stanowisko redaktora naczelnego oraz kilku współpracowników rekrutujących się z miejscowych działaczy społecznych i politycznych, przeważnie o zainteresowaniach historycznych, głównie prawników i nauczycieli, traktujących pracę w gazecie na zasadzie swoistego hobby. W tym okresie siedziby redakcji mieściły się w pomieszczeniach mieszkalnych wydawców, wyposażonych w skromne środki techniczne.

Po zakończeniu działań wojennych w początkowym okresie stabilizacji życia społecznego na terenie Kalisza pojawiły się czasopisma mające ambicje dorównać pismom centralnym. Wydawcy w miarę posiadanych funduszy angażowali personel techniczny i dziennikarzy, tworząc na ówczesne czasy silne zespoły wydawnicze i redakcyjne. Szczególnie chętnie przyjmowali do pracy młodych utalentowanych adeptów dziennikarstwa, tak ze względów na niższe koszty ich zarobków jak i elastyczność w redagowaniu materiału. Młodzi ludzie zdobywali w pismach prowincjonalnych pierwsze ostrogi publicystyczne, by po nabraniu doświadczenia przenieść się do gazet wojewódzkich i centralnych. Wydawcy starali się do swoich pism angażować dziennikarzy wyspecjalizowanych w określonej tematyce, chcąc przez fachowość pisanych artykułów zjednać sobie czytelników.

Redakcje zabiegały o zaangażowanie do własnych organów korespondentów krajowych i zagranicznych. Były to przeważnie osoby spokrewnione z wydawcami lub pracownikami redakcji, które podczas pobytu czasowego lub stałego w innych miejscowościach lub krajach nadsyłały materiały prasowe z ciekawych wydarzeń. Wielokrotnie korespondencje do pism kaliskich nadsyłali dziennikarze innych pism z terenu zapalnych ognisk politycznych, jak z plebiscytów na Warmii, Mazurach, Pomorzu i Śląsku, z frontu wojny polsko-radzieckiej, z pierwszej Wystawy Krajowej w Poznaniu, z terenu spornych problemów Gdańska, co najbardziej widoczne było w „Gazecie Kaliskiej". Do współpracowników redakcji zaliczani byli poeci, publicyści polityczni, politycy, graficy, satyrycy, krytycy literaccy i teatralni. Głośne nazwiska ściągały prasie czytelników i dawały dochody wydawcom.

W okresie mutacyjnej działalności czasopism redakcje ograniczyły skład osobowy do niezbędnego minimum. Drukowano dwie do czterech stron serwisu terenowego, przy znacznej ilości reklamy. Wydawcy w większości przypadków spełniali funkcje dziennikarskie, angażując do pomocy dwie do trzech osób, niejednokrotnie członków własnej rodziny, jak w przypadku „Echa Kaliskiego Ilustrowanego".

Zupełnie inny warsztat dziennikarski i system pracy obowiązywał w pismach drukowanych w Kaliszu dla potrzeb ogólnokrajowych. Redakcje na terenie Kalisza obejmowały znikomy personel, którego obowiązkiem było makietowanie nadesłanych materiałów publicystycznych z różnych ośrodków krajowych. Praca dziennikarzy na prowincji należała do trudnych i nisko płatnych, uzależniona od miejscowych czynników społeczno-politycznych. Płace w okresie międzywojennym w minimalnych stawkach określały organizacje dziennikarskie łub koncerny i syndykaty prasowe, lecz wydawcy często je samoczynnie obniżali. Dla przykładu minimum płacowe w październiku 1923 r. określone było na 12.422.245 MP a w Kaliszu płacono 10.000.000 MP.

W pierwszych latach powojennych z inicjatywy kilku czasopism z terenu b. Kongresówki utworzono Związek Prasy Prowincjonalnej, skupiający kilkadziesiąt pism z mniejszych ośrodków, którego prezesem był kaliszanin, mec. J. Radwan. Do 1926 r. kaliskie środowisko prasowe Kalisza terytorialnie podlegało okręgowemu związkowi wydawców i dziennikarzy Polski Zachodniej w Poznaniu, jednak oddział kaliski był tam bierny z powodu między innymi przynależności terytorialnej do woj. łódzkiego. W 1939 r. doszło do pewnego zjednoczenia się grupy dziennikarzy prasy kaliskiej w Koło Redaktorów Pism Katolickich, grupujących tylko piszących w prasie prokatolickiej. Koło to zamierzało przekształcić się w Koło Dziennikarzy i Literatów Katolickich.

Prasa kaliska pod względem graficznym była do siebie podobna, tak pod względem szaty graficznej jak i układu materiału. Były minimalne różnice pomiędzy tytułami, charakteryzujące się drobnymi detalami. Pisma codzienne starały się utrzymywać stały układ materiałowy, tę samą główkę i ilość stron. Obejmowały 4—8 stron druku w okresie samodzielności a tygodniki i miesięczniki posiadały 8 i więcej stron. W niedziele i święta drukowano dodatek dla dzieci, względnie dodatek ilustrowany z bogatym serwisem informacyjno-zdjęciowym z kraju i ze świata.

Stosowano łamanie kolumn blokowe, najczęściej 5 lub 3 łamowe. Skład tekstu był ręczny. W druku na pierwszych stronach stosowano czcionki korpusowej. Brak pracowni chemigraficznych w kaliskich drukarniach zubażał pisma o serwis fotograficzny, lecz dla reklamy stosowano klisze dostarczane z zewnątrz lub wykonanych na płytkach miedzianych wykonanych przez drukarzy. Gazety drukowano na papierze offsetowym lub satynowym. Format każdego z czasopism był odmienny, począwszy od formatu zeszytowego, w którym drukowane były pisma szkolne, poprzez książkowy do największych formatów gazetowych. Pierwsza strona czasopism przeznaczona była na artykuły redakcyjne na aktualne tematy nurtujące środowisko, kraj, na najważniejsze wydarzenia w świecie i kraju. Były tam korespondencje z kraju i ze świata oraz reklamy firm. Strony tytułowe pism szkolnych rozpoczynały się strofami najwybitniejszych luminarzy polskiej literatury. Drugą i trzecią przeznaczono dla materiałów informacyjnych. Były tam publikacje na aktualne tematy społeczno-polityczne i gospodarcze, pisane przez dziennikarzy związanych z redakcjami lub dziennikarzy pism centralnych, przez polityków lub działaczy o głośnych nazwiskach. Na tych stronach zamieszczano przedruki z pism krajowych i zagranicznych. Strona trzecia zawierała informacje miejscowe. Znalazła się tam kronika miasta, materiały z życia organizacji, wspomnienia, rocznice, wspomnienia pośmiertne, przetargi, ogłoszenia, informacje o dyżurach aptek, repertuar kin, sprawozdania z posiedzeń Rady Miejskiej, wiadomości sportowe, nowości księgarskie, recenzje prasowe, reklamy. Strona czwarta miała charakter handlowy. Stanowiły ją m. in. ogłoszenia firm. komunikaty, loteria, komunikaty sądowe. Ten link przeniesie Cię na górę strony

Wykaz tytułów prasy kaliskiej

Czasopisma szkolne, młodzieżowe, harcerskie

Czasopisma katolickie

Czasopisma żydowskie

Czasopisma ukraińskie

Dziennikarze, wydawcy, drukarze prasowi

Bibliografia

W opracowaniu wykorzystano cykl artykułów z dziejów prasy i drukarstwa w Kaliszu publikowanych w tyg. Ziemia Kaliska, Południowa Wielkopolska i materiały z Rocznika Kaliskiego.

Niniejszy druk jest streszczeniem referatu wygłoszonego w Klubie Międzynarodowej Prasy i Książki w ramach cyklu „Spotkania z Kaliszem" i ukazuje się staraniem Prezydenta miasta Kalisza, Towarzystwa Miłośników Kalisza oraz Towarzystwa Przyjaciół Książki w Kaliszu.

Organizacja i koordynacja „Spotkań z Kaliszem" a także projekty znaków graficznych i okładki — Władysław Kościelniak.

Drukowała Kaliska Drukarnia Akcydensowa w nakładzie 1 000 egz. Zam. 2917 — K-25/315 — 5.83