Droga "Małachowianki" do uznanego prymatu
Przez stulecia, aż do 1958 r., niekwestionowany prym wśród szkół
średnich dzierżyło krakowskie liceum, które kontynuuje tradycje
założonego przez Akademię Krakowską w 1588 r. Gimnazjum im. św. Anny,
noszącego też miano Kolegium Nowodworskiego - od nazwiska fundatora
gmachu tej szkoły.
Rządowy dekret z 11 czerwca 1921 r.,
opublikowany przez ówczesnego ministra wyznań religijnych i oświecenia
publicznego prof. Ponikowskiego zaczynał się od słów: Na mocy aktu
rządowego Państwo Polskie objęło w ponowne posiadanie istniejącą w
Płocku od przeszło siedmiu stuleci Szkołę Średnią, uznając ją jako
państwową i nadając jej miano Gimnazjum Państwowe imienia Marszałka
Stanisława Małachowskiego ... Na spotkaniu wychowanków, odbytym w dniu 6
września 1964 r., po raz pierwszy proklamowano, iż ... szkoła ta jest
najstarszą z istniejących szkół w Polsce. Przypomina to data 1180
umieszczona na tablicy wmurowanej na zewnątrz, w absydzie gmachu szkoły.
Gdy wieść dotarła do Krakowa,
zakwestionowano natychmiast nobilitację płockiej szkoły, uznając ową
proklamację za bezpodstawną uzurpację do miana najstarszej szkoły
średniej, podważając przy tym zasadność sięgania do kolegiackich
korzeni. Na linii Kraków - Płock rozgorzał długotrwały spór, który trwał
aż do 1973 r. Arbitrem dla stron stał się dopiero minister oświaty i
wychowania, uznający racje płockiej szkoły. Stało się to podczas
zorganizowanego w Warszawie - w dniach od 10 do11 grudnia 1973 r. -
spotkania przedstawicieli najstarszych szkół średnich w Polsce z okazji
200-lecia Komisji Edukacji Narodowej. Jego organizatorem było
Ministerstwo Oświaty i Wychowania oraz Ogólnopolski Komitet Dwustulecia
Ustanowienia Komisji Edukacji Narodowej. Celem spotkania było m.in.
nawiązanie kontaktów między szkołami legitymującymi się ponad stuletnią
historią. Ministerstwo ustaliło istnienie w Polsce 43 takich szkół. Za
najstarsze szkoły średnie uznano według kolejności: Liceum
Ogólnokształcące im. Marszałka Stanisława Małachowskiego w Płocku (1180
r.), Liceum Ogólnokształcące w Gdańsku (1227 r.), Liceum
Ogólnokształcące im. Kazimierza Jagiellończyka w Sieradzu (1260) r.,
Liceum Ogólnokształcące im. Marii Magdaleny w Poznaniu (1263 r.), a
następnie licea w Pułtusku (pocz. XIII w.), w Chełmnie (1473 r.), w
Lublinie (1582 r.), w Krakowie (1588 r.), w Łomży (1609-1616), w
Przemyślu (1617), w Rzeszowie (1658), w Drohiczynie (1658 r.), w Łowiczu
(1660 r.), w Piotrkowie Trybunalskim (XVII w.). Pozostałe szkoły mają
już późniejszą metrykę powstania. W części osiemnastowieczną,
nawiązującą do rozpoczęcia działalności Komisji Edukacji Narodowej.
Wśród nich jest kaliska szkoła - Liceum Ogólnokształcące im. Adama
Asnyka - z datą 1773 r.
W 1980 r. "Małachowianka" obchodziła swój
wielki jubileusz 800-lecia Szkoły Płockiej z udziałem przewodniczącego
Rady Państwa oraz ministra Oświaty i Wychowania. Henryk Jabłoński - jako
naukowiec - historyk i jako głowa państwa - autorytatywnie opowiedział
się za tradycjami "Małachowianki", co znalazło wyraz w okolicznościowym
wystąpieniu, nawiązującym do jubileuszu płockiej szkoły. Spowodowało ono
definitywne zakończenie trwającego ponad 20 lat sporu pomiędzy Krakowem
i Płockiem o pierwszeństwo wśród szkół średnich w Polsce. Tak więc
"Małachowianka" po dziś dzień jest uznawana za najstarszą szkołę
średnią. Jej dzieje zawarte są w książce (dotychczas szkoła nie ma
opracowanej monografii) pt. "Małachowianka". Dzieje najstarszej z
istniejących polskich szkół, której drugie, rozszerzone wydanie ukazało
się z okazji odbytego w dniach 2-4 czerwca 2000 r. XV. Jubileuszowego
Zjazdu Wychowanków. Autor miał okazję w owym Zjeździe uczestniczyć
incognito, a także zgłębić dzieje "Małachowianki", co zainspirowało go
do popełnienia tego artykułu.
Najstarsza szkoła średnia w Kaliszu
 |
|
Tablica z dziejami szkoły ufundowana przez kol. Józefa Garlińskiego. |
W Kaliszu za najstarszą szkołę średnią i
szkołę z wielkimi tradycjami od zawsze uchodziło Liceum Ogólnokształcące
im. Adama Asnyka, popularny "Asnyk" z ul. Grodzkiej. Wszystko zaczęło
się w 1973 r., w trakcie przygotowań do zwołanego na miesiąc wrzesień
tego roku IX. Nadzwyczajnego Zjazdu Wychowanków Gimnazjum i Liceum im.
A. Asnyka z okazji dwóch jubileuszy: 150-lecia szkolnego gmachu przy ul.
Grodzkiej oraz 50-lecia działalności szkoły pod patronatem jej wielkiego
wychowanka - Adama Asnyka. Autor artykułu, będąc członkiem Komitetu
Organizacyjnego tego Zjazdu, miał sposobność wystąpienia z inicjatywą
nawiązania przez "Asnyka" do dziejów pierwszej szkoły świeckiej
(narodowej) w Kaliszu, jaką była Szkoła Wojewódzka Podwydziałowa,
erygowana w 1773 r. przez Komisję Edukacji Narodowej w miejsce
zlikwidowanego miesiąc wcześniej kolegium jezuickiego. Mówiono wówczas o
możliwości nawiązania także do tradycji Kolegium Karnkowskiego
(jezuickiego), Kolonii Akademickiej Uniwersytetu Jagiellońskiego, a
nawet do tradycji szkoły kolegiackiej. Jednak ostatecznie postanowiono,
że na koleżeńskim zjeździe obchodzony będzie kolejny - trzeci jubileusz:
200-lecia powstania szkoły narodowej i tym samym związania z nią dziejów
Liceum "Asnyka". Na tę okoliczność przygotowane zostało w pośpiechu
wydawnictwo pt. "Materiały dla uczestników Nadzwyczajnego Zjazdu ...",
zawierające m.in. zarys historii szkoły oraz krótkie biogramy wielkich
jej wychowanków. Zawarty w owych materiałach "Zarys historii
najstarszej szkoły kaliskiej", już z nawiązaniem do szkoły
kolegiackiej, Kolonii Akademickiej i jezuickiego Kolegium Karnkowskiego,
a przede wszystkim do Szkoły Wojewódzkiej Podwydziałowej, opracowany
przez historyka Jana Marcinkiewicza - wychowanka i nauczyciela "Asnyka"
- stał się pierwszą próbą spisania pełnych dziejów tej szkoły od
kolegiackiej począwszy. Zgromadzono wtedy także liczne dokumenty i inne
pamiątki związane ze szkołą i jej wychowankami, które wyeksponowano w
otwartej z okazji Zjazdu "Izbie Pamiątek Szkoły", która przetrwała do
dziś i jest nadal wzbogacana. Jej uroczyste otwarcie ilustruje zdjęcie
zamieszczone obok, dotąd nigdzie nie publikowane. Należy dodać, że do
tej pory przemilczany został - na skutek braku źródłowej wiedzy - czas i
okoliczności narodzin wielkiej historii "Asnyka", najstarszej kaliskiej
szkoły średniej. Kolejne zjazdy koleżeńskie asnykowców akcentowały już
owe tradycje ale do merytorycznego dorobku Zjazdu z 1973 r. nawiązano
dopiero w czasie organizowania Zjazdu w 1988 r. i wówczas to
postanowiono o przystąpieniu do opracowania monografii szkoły. Jej
realizację przejęło Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, a opracowana
została pod redakcją naukową profesora Edwarda Polanowskiego, prezesa
tego Towarzystwa. Monografia otrzymała tytuł: "Szkoła Kaliska. Dzieje I Liceum Ogólnokształcącego im. Adama Asnyka w Kaliszu".
Wydano ją w 1993 r. z okazji XIII Zjazdu Asnykowców, przy finansowym
wsparciu sponsorów, staraniem powstałego w 1990 r. Stowarzyszenia
Wychowanków Gimnazjum i Liceum im. Adama Asnyka.
"Asnyk" starszy od "Małachowianki"
Kaliski "Asnyk" jako kontynuator dziejów
najstarszej szkoły w Kaliszu, swymi korzeniami sięga do połowy XII
wieku, tj. do czasów pełnienia przez stary Kalisz, a właściwie przez
gród na Zawodziu, roli stolicy księstwa kaliskiego, wydzielonego przez
Mieszka Starego
z dzielnicy senioralnej dla syna Mieszka, zwanego Mieszkowiczem, gdzie
zresztą sam również rezydował po utracie tronu senioralnego w Krakowie.
On to właśnie wybudował około 1155 r. okazałą kolegiatę pod wezwaniem
św. Pawła, przy której ustanowił proboszcza i kilku kanoników. Należy
dodać, że owa kolegiata stanowiła wówczas znaczący ośrodek życia
kościelnego Polski, a nawet uchodziła za katedrę - matkę kościołów
kaliskiej diecezji, o czym wzmiankowano w różnych źródłach pisanych z
tego czasu. Znany historyk oświaty A. Karbowiak w swoich "Dziejach
wychowania i szkół w Polsce w wiekach średnich", wydanych w 1889 r.
w Petersburgu, podaje w oparciu o źródła iż przy kościele św. Pawła była
szkoła założona przez Mieszka Starego około 1160 r. ... Gall Anonim i
Wincenty Kadłubek w swoich przekazach kronikarskich potwierdzają również
istnienie szkół w Polsce już w XII wieku. Wiele jest zresztą innych
przyczynków pisanych, potwierdzających doniesienia A. Karbowiaka o
najstarszej szkole kaliskiej. Szkoła Mieszka Starego została w XIV wieku
przeniesiona do lokowanego w 1233 r. nowego Kalisza i umieszczona była
przy nowej kolegiacie pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP, w budynku
szkolnym ufundowanym przez arcybiskupa
Jarosława ze Skotnik. W czasach Władysława Jagiełły przekształcono
ją w Kolonię Akademicką Uniwersytetu Jagiellońskiego, a następnie w
Kolegium Arcybiskupie w 1563 r., czego dokonał arcybiskup Jakub
Uchański. Tymczasem już we wrześniu 1584 r. otwarto w Kaliszu kolegium
jezuickie, którego fundatorem był
prymas Stanisław Karnkowski. Działalność tego kolegium przerwała
jednak kasata zakonu jezuitów w 1773 r., dokonana przez papieża Klemensa
XIV. Kolegium Karnkowskiego przemianowano na Szkołę Wojewódzką
Podwydziałową i od tego czasu kaliska szkoła stała się świecką,
kontynuując z tym statusem swoją działalność do dni dzisiejszych, ale
przechodząc kolejno wiele przekształceń, zanim osiągnęła stabilizację i
nazwę.
Liceum Ogólnokształcące im. Marszałka
Stanisława Małachowskiego w Płocku przebyło podobną drogę rozwojową i
analogiczne przekształcania, co kaliskie Liceum Ogólnokształcące im.
Adama Asnyka. Mają one zatem bardzo podobne dzieje i obydwie kontynuują
tradycje najstarszych szkół kolegiackich w swoich miastach. Różni je
jedynie czas powstania szkoły kolegiackiej. Szkoła kaliska powstała
wcześniej, gdyż około 1160 r., a płocka w 1180, a więc nieco później.
Nasuwa się w tym miejscu logiczny i oczywisty wniosek. Skoro płocka
"Małachowianka" ze swoim rodowodem sięgającym 1180 r. została uznana za
najstarszą szkołę średnią w Polsce i rodowód ten nie jest kwestionowany
przez kogokolwiek, to kaliski "Asnyk" ze swoim wcześniejszym rodowodem
ma realną szansę przejąć od "Małachowianki" ów prymat. Nastąpi to
zapewne zgodnie z procedurą stosowaną przez władze oświatowe, o ile z
inicjatywą tą wystąpi kierownictwo "Asnyka", korygując przy tym
pierwotną datę początków szkoły, podaną w 1973 r. przez ówczesne jej
kierownictwo.
Nie czekając na zgłoszenie i formalne
uznanie przez resort oświaty prymatu kaliskiej szkoły należy już dziś
popularyzować ten kaliski fenomen oświatowy, gdyż dla kaliszan, a w
szczególności dla wychowanków "Asnyka" jest oczywistym, że najstarsza
szkoła kaliska i jej kontynuatorka - Liceum Ogólnokształcące im. Adama
Asnyka w Kaliszu - jest najstarszą szkołą średnią w Polsce.
KAZIMIERZ WOJCIECHOWSKI, Kalisia Nowa nr 7-8/2000
